Jak postawić pytania badawcze i sformułować hipotezy do swojego badania, czyli jak stworzyć poprawną problematykę badawczą?

Jeżeli szukasz ogólnikowych informacji i podręcznikowych definicji dotyczących tego czym są pytania badawcze i hipotezy, to niestety tutaj ich nie znajdziesz. Nie znajdziesz również typologii i podziałów, np. definicji pytań kierunkowych i niekierunkowych itp. Taka teoretyczna wiedza niewątpliwie przyda się na egzaminie z metodologii, ale podczas pisania pracy już niekoniecznie. Przede wszystkim musisz rozumieć jak poprawnie przygotować problematykę badawczą, a nie jak definiować jej elementy.

Najprościej pisząc (jednak jakieś podstawy muszą być, aby zrozumieć co dalej) pytanie badawcze, to pytanie na które chcemy za pomocą naszego badania odpowiedzieć, a hipoteza badawcza, to spodziewana przez nas odpowiedź na to pytanie, którą zweryfikujemy za pomocą analizy statystycznej. W prostym badaniu socjologicznym pytamy: Czy istnieje zależność pomiędzy wykształceniem, a sytuacją materialną? i odpowiadamy: Zachodzi (tu często dodajemy sformułowanie „istotna statystycznie” zależność między wykształceniem a sytuacją materialną. Dodatkowo możemy naszą odpowiedź rozbudować: taka, że im wyższe wykształcenie, tym lepsza sytuacja materialna.

Czyli nasze pytanie badawcze brzmi: Czy istnieje zależność pomiędzy wykształceniem, a sytuacją materialną?

Nasza hipoteza brzmi: Zachodzi istotna statystycznie zależność między wykształceniem a sytuacją materialną.  Im wyższe wykształcenie, tym lepsza sytuacja materialna.

Gdy poważny naukowiec przeprowadza poważne badanie to robi to dlatego, że chce rozwiązać jakiś problem, czyli poznać odpowiedź na pytanie jakie sobie wcześniej zadał. Dlatego właśnie pisząc pracę kolejność powinna być następująca:

1. Określenie celu, postawienie pytań badawczych i hipotez.
2. Określenie zmiennych i wskaźników (czyli nazwanie tego co zbadamy i jak to zrobimy).
3. Wybór gotowych już narzędzi (tak najczęściej jest w psychologii, gdy posługujemy się kwestionariuszami standaryzowanymi) lub stworzenie własnych (tak najczęściej jest w socjologii, gdy zazwyczaj tworzymy własną ankietę), które odnoszą się do naszych zmiennych i wskaźników oraz pozwolą odpowiedzieć na pytania badawcze i zweryfikować hipotezy).
4. Analiza statystyczna wyników badania wraz z weryfikacją hipotez.

W praktyce jednak pisząc pracę licencjacką, magisterską, czy nawet doktorską zakładasz co ogólnie chcesz badać i do tego dobierasz gotowe narzędzia lub tworzysz własne. Później Promotor każe Ci postawić pytania badawcze i sformułować hipotezy badawcze. Wszystko po to, aby praca była lub przynajmniej sprawiała wrażenie logicznie skonstruowanej. Promotorzy wiedzą, że gdyby zachowali kolejność „poważnego naukowca”, to ambitni Studenci stawialiby takie pytania badawcze i takie hipotezy, na które często nie mogliby odpowiedzieć dzięki swoim badaniom (zbyt skomplikowane lub niemożliwe do osiągnięcia studenckimi siłami). Dlatego często nie tylko przymykają oko na zmianę tej kolejności, ale nawet ją sugerują. W skrajnych przypadkach pytań badawczych i hipotez oczekują dopiero po wykonaniu analizy statystycznej. 

Ta ostatnia sytuacja wbrew pozorom jest dla Ciebie korzystna tylko wtedy, gdy Promotor daje dużą swobodę i masz pewność, że nie będzie ingerował w dobrze napisaną pracę. Z Twojego punktu widzenia optymalna kolejność jest następująca: najpierw Promotor akceptuje pytania badawcze i hipotezy (lub wprowadza w nich korekty i wtedy akceptuje), a później wykonujemy na ich podstawie analizę statystyczną. Wtedy masz pewność, że analiza statystyczna będzie dokładnie tym, czego Promotor oczekuje i unikniesz próśb o kolejne, dodatkowe obliczenia, analizy statystyczne, czy zmiany. Innymi słowy - jeżeli pytania badawcze i hipotezy są zaakceptowane, to wtedy jasny jest kształt i zakres tego jak należy przygotować analizę statystyczną. Pisząc najprościej – zaakceptowane pytania badawcze i hipotezy to pełna wiedza o tym czego oczekuje Promotor i jaka jest jego wizja analizy statystycznej. Wtedy można analizę dokładnie zaplanować, oszacować jej czasochłonność, a tym samym koszt i ostatecznie wykonać.

Co zrobić wtedy gdy Promotor nie pomaga w ułożeniu pytań badawczych?

Pytać, pytać i jeszcze raz pytać, a jeżeli to nie pomaga upewnić się, czy daje Ci swobodę w ich skonstruowaniu.

Przygotowując pytania badawcze i hipotezy musisz pamiętać o kilku kwestiach:

1. Istnieje kilka zasad dotyczących formułowania pytań badawczych i hipotez. Generalnie wszystkie one sprowadzają się do tego aby problematyka badawcza była logiczna i poprawna metodologicznie. Natomiast musisz pamiętać, że język jakiego użyjesz, czy schemat jakim się posłużysz, to w dużej mierze kwestia gustu – Twojego lub Promotora, np. hipotezę z wcześniejszego przykładu możesz sformułować tak: Występuje zależność pomiędzy sytuacją materialną i wykształceniem i również będzie ona poprawna.

2. ZAWSZE formułując pytania badawcze i hipotezy pamiętaj o tym, aby na pytania badawcze można było odpowiedzieć za pomocą narzędzi badawczych, które stosujesz i aby hipotezy, które postawisz można było za pomocą Twoich narzędzi zweryfikować. Np. aby zweryfikować hipotezę Zachodzi istotna statystycznie zależność między wykształceniem a sytuacją materialną.  Im wyższe wykształcenie, tym lepsza sytuacja materialna musisz zadać respondentom pytanie (jeżeli używasz ankiety) o ich wykształcenie i o ich sytuację materialną Dodatkowo musisz pamiętać, aby kafeteria odpowiedzi była odpowiednia, tzn. obie zmienne muszą być mierzone na poziomie co najmniej porządkowym. Zatem wykształcenie stopniujemy (podstawowe, zawodowe, średnie, wyższe) i również sytuację materialną stopniujemy (bardzo zła, zła, przeciętna, dobra, bardzo dobra). Gdybyśmy sytuację materialną zbadali tylko za pomocą kategorii dobra i zła, to wtedy nie moglibyśmy zweryfikować tego, czy faktycznie im wyższe wykształcenie, tym lepsza sytuacja materialna. Tym jaki test, czy współczynnik statystyczny dobrać do analizy statystycznej nie musisz się martwić – to już zadanie statystyka.

3. Dobrą praktyką jest (choć nie zawsze Promotorzy tego pilnują), aby hipotezy szczegółowe wynikały logicznie z pytań badawczych szczegółowych, pytanie badawcze szczegółowe z pytania badawczego głównego, a pytanie badawcze główne z celu badania. :) Wiem – brzmi skomplikowanie, ale tylko pozornie. Najprościej pisząc – nie odpowiadaj na pytania (nie stawiaj hipotez), których sobie wcześniej nie zadałeś/łaś (do których nie masz pytań badawczych). W drugą stronę natomiast nie zawsze to działa, tzn. może być tak, że stawiasz pytanie i chcesz znaleźć na nie odpowiedź, ale nie masz pojęcia jaka ona będzie, bo np. nie ma teorii na której można by się oprzeć lub innych podobnych badań do których można się odwołać. Wtedy masz pełne prawo nie postawić hipotezy, bo jak pewnie pamiętasz hipoteza, to spodziewana przez Ciebie odpowiedź na pytanie badawcze.

Danej odpowiedzi możesz spodziewać się z różnych powodów: bo wydaje Ci się to logiczne, bo znasz wyniki wcześniejszych, podobnych badań i chcesz je teraz potwierdzić, bo możesz powołać się na jakaś znaną teorię, ważnego Autora, który tak twierdzi itp.

Pewnie zastanawiasz się po co robić badanie odpowiadające na pytania na które już znasz odpowiedź?  To nie jest tak, że odpowiedź znasz. Możesz spodziewać się odpowiedzi, ale nigdy nie jest tak, że możesz by jej w 100% pewna/y. A jeżeli faktycznie znasz, to wtedy faktycznie – badanie nie ma sensu. Np. nie zbieraj danych dotyczących wzrostu i wagi, aby przeprowadzić badanie mające zweryfikować hipotezę zgodnie z którą im wyższy wzrost, tym większa waga. Twój wkład do nauki będzie wtedy naprawdę znikomy. :) W tym miejscu jeszcze ważna uwaga – to, że jakaś hipoteza nie potwierdziła się (czyli w toku analizy statystycznej danych i weryfikacji została sfalsyfikowana), absolutnie nie jest błędem i nie stanowi wady Twojego badania, czy pracy. To naturalne, że takie sytuacje się zdarzają. Przecież, gdybyś był(a) pewny/a danej kwestii, to badanie nie miałoby sensu (patrz kilka zdań wyżej).

Przykłady prostych pytań badawczych i hipotez w analizach statystycznych

Sytuacja 1. Gdy chcesz postawić proste pytanie badawcze i hipotezę opisową.

Pytanie badawcze: Jaki jest poziom samooceny w badanej grupie?

Hipoteza badawcza: Poziom samooceny w badanej grupie jest wysoki.

O czym pamiętać? Musisz zastosować narzędzie badawcze, które pozwoli nie tylko obliczyć wskaźnik samooceny, ale również zawiera normy, dzięki którym będzie można określić jej poziom , np. skalę SES Rosenberga.

Pytanie badawcze: Czy pacjenci są zadowoleni z efektów terapii?

Hipoteza badawcza: Zdecydowana większość pacjentów (ponad 80%) jest zadowolonych z efektów terapii.

O czym pamiętać? Musisz w narzędziu badawczym (np. ankiecie) konkretnie zapytać o to, czy respondenci są zadowoleni, a następnie w hipotezie precyzyjnie określić warunki jej potwierdzenia.  Np. hipoteza Pacjenci są zadowoleni z efektów terapii będzie źle postawiona ponieważ nie ma w niej jasno określonych kryteriów potwierdzenia. Gdyby taką hipotezą potraktować dosłownie, to do jej potwierdzenia potrzebne byłoby zadowolenie wszystkich badanych osób. Nie wiemy więc, czy wystarczy ponad połowa zadowolonych osób, czy 90%, a może zadowoleni mają być wszyscy, aby hipoteza była spełniona.

Sytuacja 2. Gdy porównujesz grupy.

Pytanie badawcze: Czy kobiety i mężczyźni różnią się pod względem samooceny?

Hipoteza badawcza: Kobiety i mężczyźni różnią się od siebie pod względem samooceny.

O czym pamiętać? Musisz zastosować odpowiednie narzędzie badawcze, które pozwoli obliczyć wskaźnik samooceny, nie musi ono natomiast mieć norm. Nie potrzebujesz określać poziomu (tego czy jest wysoki, czy niski), a jedynie to czy występuje różnica między grupami. W hipotezie możesz dodać dopisek „istotnie statystycznie”, czyli np. Kobiety i mężczyźni różnią się od siebie istotnie statystycznie pod względem samooceny. Nie musisz w hipotezie zakładać jaka (jak duża) ma być różnica, aby hipoteza się potwierdziła. O tym czy hipoteza potwierdza się, czy też nie potwierdza się decyduje to, czy stwierdzono na drodze odpowiedniej analizy statystycznej tzw. istotność statystyczną.

Pytanie badawcze: Czy mężczyźni mają wyższą samoocenę od kobiet?

Hipoteza badawcza: Mężczyźni mają wyższy poziom samooceny od kobiet.

O czym pamiętać? Hipoteza i pytanie badawcze są podobne jak wyżej, ale zakładają dodatkowo kierunek różnicy. Musisz zastosować odpowiednie narzędzie badawcze, które pozwoli obliczyć wskaźnik samooceny, nie musi ono natomiast mieć norm. Nie potrzebujesz określać poziomu (tego czy jest wysoki, czy niski), a jedynie to czy występuje różnica między grupami. W hipotezie możesz dodać dopisek „istotnie statystycznie”, czyli np. Mężczyźni mają istotnie wyższy poziom samooceny od kobiet. Nie musisz w hipotezie zakładać jaka (jak duża) ma być różnica, aby hipoteza się potwierdziła. O tym czy hipoteza potwierdza się, czy też nie decyduje to, czy stwierdzono na drodze odpowiedniej analizy statystycznej tzw. istotność statystyczną.

Sytuacja 3. Gdy badasz zmianę w czasie.

Pytanie badawcze: Czy sprawność fizyczna w badanej grupie w efekcie treningu uległa poprawie?

Hipoteza badawcza: Sprawność fizyczna w badanej grupie w efekcie treningu uległa poprawie.

O czym pamiętać? Musisz zastosować odpowiednie narzędzie badawcze, które pozwoli określić sprawność fizyczną, np. odpowiednie testy sprawnościowe. Musisz również wykonać badanie 2-krotnie – przed i po treningu w tej samej grupie badanych osób. Nie potrzebujesz określać poziomu (tego czy sprawność jest na złym / niskim czy dobrym / wysokim poziomie), a jedynie to, czy występuje różnica między sprawnością przed treningiem i po treningu. W hipotezie możesz dodać dopisek „istotnie statystycznie”, czyli np. Sprawność fizyczna w badanej grupie w efekcie treningu uległa istotnej statystycznie poprawie. Przy tak postawionych hipotezie i pytaniu badawczym nie potrzebujesz tzw. grupy kontrolnej. Choć ona również może być przydatna, przy nieco innym zaplanowaniu tego typu badania.

Sytuacja 4. Gdy badasz związki między zmiennymi.

Pytanie badawcze: Czy samoocena jest związana z poziomem wykształcenia?

Hipoteza badawcza: Występuje zależność między samooceną a poziomem wykształcenia.

O czym pamiętać? Musisz zastosować odpowiednie narzędzie badawcze, które pozwoli obliczyć wskaźnik samooceny, a także zapytać respondentów o poziom ich wykształcenia. Odpowiednią analizę statystyczną będzie można wykonać na kilka różnych sposobów w zależności od tego jakich narzędzi badawczych i skal pomiarowych użyjesz. Tak jak w poprzednich przykładach możesz dodać dopisek o „istotności statystycznej”, np. Występuje istotna statystycznie zależność między samooceną a poziomem wykształcenia.

Pytanie badawcze: Jaki związek zachodzi między samooceną, a poziomem wykształcenia?

Hipoteza badawcza: Im wyższe wykształcenie, tym wyższa samoocena.

O czym pamiętać? Musisz zastosować odpowiednie narzędzie badawcze, które pozwoli obliczyć wskaźnik samooceny, a także zapytać respondentów o poziom ich wykształcenia.  Poziom wykształcenia musisz wyrazić na skali porządkowej, np. (podstawowe / zawodowe / średnie / wyższe) natomiast kafeteria dychotomiczna, np. wykształcenie wyższe / brak wykształcenia wyższego nie będzie wystarczająca. Przy takiej dychotomicznej kafeterii mielibyśmy do czynienia z sytuacją opisaną w punkcie numer 2, gdy porównywaliśmy dwie grupy pod względem poziomu samooceny.